Սննդի հանդեպ անբարենպաստ ռեակցիաները կարող են զարգանալ և սննդային ալերգիայի, և թերընկալության պատճառով, որոնք թեև հաճախ ընդհանրացվում են, սակայն իրականում էականորեն տարբեր իրավիճակներ են:
Սննդային ալերգիան օրգանիզմի իմունային համակարգի խեղաթյուրված պատասխանի հետևանքով առաջացած գերզգայունությունն է սննդամթերքի, իսկ ավելի հստակ` նրա մեջ պարունակվող որոշակի ալերգենի հանդեպ: Արդյունքում, տվյալ սննդամթերքի օգտագործումը, օրգանիզմում կենսաբանորեն ակտիվ մի շարք նյութերի, այդ թվում հիստամինի արտազատման միջոցով, բերում է տարբեր ծանրության, մինչև անգամ կյանքին սպառնացող ալերգիկ նշանների առաջացմանը:
Ի տարբերություն սննդային ալերգիայի, սննդային թերընկալության դեպքում իմունային համակարգը չի ներգրավվում և դիտվում են համեմատաբար մեղմ, կյանքին չսպառնացող ախտանշաններ: Որպես օրինակ կարող է հանդիսանալ կաթնաշաքարի/լակտոզայի թերընկալությունը, որը ուղեկցվում է որովայնի ցավերով, վքնածությամբ և լուծով:
Չնայած, յուրաքանչյուր սննդամթերք կարող է դառնալ ալերգիկ ռեակցիայի պատճառ, այդուհանդերձ դրանք առավել հաճախ պայմանավորված են մի քանի հիմնական սննդատեսակներով, որոնց կազմը կարող է փոքր-ինչ տարբերվել կախված աշխարհագրական դիրքից և ազգային սննդային ավանդույթներից: Ընդունված առավել տարածված 8 հիմնական ալերգեններն են` կաթը, ձուն, ցորենի ալյուրը, սոյան, գետնանուշը, ընկուզեղենը, ձկնեղենը և ծովամթերքը:
Սննդի հանդեպ ալերգիկ ռեակցիաների ժամանակ առաջացող ախտանշանները բազմազան են, թե իրենց ձևով, թե տեղակայմամբ, թե ծանրության աստիճանով: Առավել հաճախ դիտվում են. մաշկի քորով ուղեկցվող մանր կամ բլիթներով ցան (եղնջացան) և/կամ այտուց, բերանի խոռոչի, քիմքի, քիթըմպանի քոր, ավելի հազվադեպ՝ քթահոսություն, միգրենանման գլխացավ: Եթե մաշկային երևույթներին գումարվում են սրտխառնոց, որովայնային ցավեր, փորլուծություն, հևոց, դժվարացած շնչառություն, ձայնի խռպոտացում, գլխապտույտ, ընդհանուր թուլություն՝ հավանաբար զարգանում է անաֆիլաքսիա, որը կյանքին վտանգ սպառնացող և անհապաղ օգնություն պահանջող վիճակ է: Այդ վիճակի առավել ծանր դրսևորումը՝ անաֆիլակտիկ շոկն է, որի դեպքում դիտվում է զարկերակային ճնշմնան կտրուկ անկում և գիտակցության կորուստ: Բարեբախտաբար, այդպիսի ռեակցիաները համեմատաբար հազվադեպ են պատահում:
Ախտանշանները սովորաբար ի հայտ են գալիս պատճառային սննդամթերքի օգտագործումից մի քանի րոպեից մինչև մի քանի ժամ անց: Ավելի հազվադեպ կարող են դիտվել նաև ուշացած ռեակցիաներ, որոնք զարգանում են սննդամթերքի օգտագործումից 24-48 ժամ անց:
Վաղ մանկական հասակում ի հայտ եկող սննդային ալերգիան կյանքում առաջին ալերգիկ վիճակն է, որի հիման վրա այնուհետև կարող են ձևավորվել ալերգիկ հիվանդությունները` ատոպիկ դերմատիտը, բրոնխային ասթման, ալերգիկ ռինիտը և այլն: Մյուս կողմից, որպես երկրորդային վիճակ, սննդային ալերգիան կարող է հայտնաբերվել արդեն զարգացած ալերգիկ հիվանդությունների, մասնավորապես սեզոնային ալերգիայի դեպքում, հաճախ արտահայտելով հատկապես բուսական ծագում ունեցող սննդամթերքի և ծաղկափոշու միջև խաչաձև ռեակցիաները:
Այսպիսով, սննդային ալերգիայի հստակ ախտորոշումը շատ կարևոր և միևնույն ժամանակ բարդ գործընթաց է, որում մեծ տեղ է զբաղեցնում «պացիենտ – բժիշկ» համագործակցությունը: Բժշկին էականորեն կարող են օգնել հիվանդի գրառումներն այսպես կոչված «սննդային օրագրի» տեսքով, որի վերլուծությունից և պացիենտի հետ մանրամասն զրուցելուց ու նրան զննելուց հետո, նշանակվում են լրացուցիչ լաբորատոր – գործիքային հետազոտություններ և կատարվում է հատուկ ալերգաախտորոշում: Ալերգաախտորոշման հիմնական եղանակն է մաշկային ալերգիկ թեստավորումը, որն իրականացվում է միայն բժիշկ-ալերգոլոգի կողմից: Եթե մաշկի վիճակը այնպիսին է, որ անհնար է կատարել մաշկային փորձերը, ինչպես նաև որոշ այլ դեպքերում՝ մասնագետի նշանակմամբ կարող է կատարվել ախտորոշման մեկ այլ եղանակ. արյան շիճուկում տարբեր, այդ թվում նաև սննդային ալերգենների հանդեպ IgE հակամարմինների մակարդակի որոշում: Բացի այդ, երբեմն ալերգենը հստակ պարզելու համար կարող է պահանջվել հրահրման թեստ անցկացնել, որը նույնպես իրականացվում է միայն բժիշկ-ալերգոլոգի կողմից՝ պահպանելով հատուկ անվտանգության պայմանները:
Ալերգիան քրոնիկ վիճակ է, որի ժամանակ ալերգիկ գերզգայունություն առաջացնող սննդամթերքի օգտագործումը կարող է հետզհետե հանգեցնել սրացումների, հատկապես ձևավորված ալերգիկ հիվանդությունների դեպքում: Նման զարգացումների մասին հարկավոր է տեղյակ պահել բուժող բժշկին, որը կախված ալերգիկ ռեակցիայի ուժգնությունից, կնշանակի համապատասխան բուժում:
Եթե սրացումները ծանր չեն, ապա հիվանդի վիճակը կարելի է բարելավել սննդակարգի փոփոխման և պատճառային սննդամթերքի սահմանափակման միջոցով: Խնդիրն այն է, որ եթե կովի կաթի, ձվի կամ մրգեղենի նկատմամբ ձևավորված գերզգայունությունը կարող է տարիքի հետ և/կամ ժամանակի ընթացքում նվազել, ապա կան սննդատեսակներ, օրինակ ձկնամթերքը և ընկուզեղենը, որոնց նկատմամբ առաջացած գերզգայունությունը պահպանվում է ամբողջ կյանքում և հանդիսանում է առավել ուժգին ռեակցիաների պատճառ: Այդ դեպքերում ալերգենային սննդատեսակները բացառվում են:
Բացի այդ, հատկապես ուժգին ռեակցիաների դեպքում, անհրաժեշտ է նաև դեղորայքային բուժում: Հարկ է նշել, որ սուր ռեակցիաների առաջացման հակվածության դեպքում, կյանքին սպառնացող վտանգի նվազեցման նպատակով, բժշկի կողմից մշակվում է նաև գործողությունների պլան, որով պետք է առաջնորդվեն հիվանդը և նրա հարազատները:
Սննդային, ինչպես և այլ ալերգիաների զարգացման համար մեծ նշանակություն ունի ժառանգական նախատրամադրվածությունը: Այդ պարագայում պետք է սկսել նախածծնդյան կանխարգելումից՝ հղի կնոջ սննդակարգի միջոցով: Այնուհետև, կարևորվում է երեխայի կրծքով սնուցումը առնվազն մինջև 6 ամսականը, հավելակերերի ճիշտ ներմուծումը և այլ սննդակարգային մոտեցումներ, որոնք պետք է իրականացնել բժիշկների վերահսկողության ներքո մանկական հասակում, երբ սկսում են ձևավորվել քրոնիկ ալերգիկ հիվանդությունները:
Եթե ալերգիկ ռեակցիաները սուր են (թեև դրանք հաճախ առաջանում են քրոնիկ ալերգիկ հիվանդությունների առկայության դեպքում), ապա կարևոր է.
• զգուշություն պահպանել և խուսափել պատահական վայրերում սնվելուց
• տեղեկանալ սննդատեսակի բաղադրության մասին, և որևէ տեղ սնվելիս, և խանութում գնելիս ուշադիր ուսումնասիրելով պիտակները
• տեղյակ պահել ալերգիկ վիճակի մասին ընկերներին, ինչպես նաև ուսումնական հաստատության կամ աշխատավայրի բուժկետում, ճաշարանում և այլն
• միշտ կրել բժշկի կողմից նշանակված ալերգիայի տարբերանշանը կամ «Ալերգիայի անձնագիրը», որտեղ նշված է, թե որ ալերգեններն են առաջացնում ռեակցիա
• միշտ ունենալ շտապ օգնության դեղամիջոցը (ադրենալին/էպինեֆրին, ցանկալի է ինքնաներկարկիչի տեսքով), կամ այլ դեղամիջոցներ, որոնք նշանակվում են միայն բժշկի կողմից:
| ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՍՆՆԴԱԿԱՐԳ ՍՆՆԴԱՅԻՆ ԱԼԵՐԳԻԱՅԻ ԴԵՊՔՈԻՄ | |
| Բացառել | Կարելի է օգտագործել |
| 1. Սպիտակ հաց խմորիչով | 1. Սև կամ առանց խմորիչի սպիտակ հաց, լավաշ |
| 2. Կաթ, պաղպաղակ | 2. Ցածր յուղայնությամբ կաթնամթերք` մածուն, յոգուրտ, կեֆիր, պանիր, կաթնաշոռ |
| 3. Ձու և դրանից պատրաստված ուտեստներ | 3. Կարագ, ձիթապտղի կամ եգիպտացորենի ձեթ |
| 4. Թրչնամիս | 4. Տավարի եփած միս |
| 5. Ձկնամիս և ծովամթերք | 5. Բանջարեղենային ապուրներ առանց մսային արգանակի |
| 6. Ապխտած, պահածոյացված ուտեստներ, երշիկեղեն | 6. Շոգեխաշած կամ ջեռոցում պատրաստված կարտոֆիլ |
| 7. Մանանեխ, մայոնեզ, կետչուպ և այլ կծու համեմունքներ | 7. Ձավարեղենով պատրաստված փլավներ, շիլաներ |
| 8. Ընկուզեղեն | 8. Լոբազգի հատիկավորներ |
| 9. Բանջարեղեն` լոլիկ, սմբուկ, բողկ, գազար, նեխուր, սունկ | 9. Բանջարեղեն` թարմ վարունգ, կանաչեղեն, դդմիկ, կաղամբ |
| 10. Մրգեղեն` կարմիր կեղև ունեցող, հատապտուղներ, կիվի, բանան, ցիտրուսային, անանաս, խաղող | 10. Մրգեղեն` խնձոր, տանձ առանց կեղևի կամ շոգեխաշած |
| 11. Մեղր, մուրաբաներ | 11. Շաքարավազ |
| 12. Սուրճ, կակաո, շոկոլադ | 12. Մրգային թարմ կոմպոտներ` խնձորից, տանձից, սալորից, չրեղենից |
| 13. Գազավորված ըմպելիքներ | 13. Գազազերծված հանքային ջրեր |
| 14. Ալկոհոլային խմիչքներ | 14. Թեյ կանաչ` ուրցով, դաղցով, երիցուկով |